| Beide kanten vorige revisieVorige revisieVolgende revisie | Vorige revisie |
| weinrebendejoodseoverlevering [2012/11/27 11:43] – josquak | weinrebendejoodseoverlevering [2015/04/30 19:40] (huidige) – [2.3. De Talmoed] josquak |
|---|
| =====1. Inleiding===== | =====1. Inleiding===== |
| |
| In [[weinrebenwaarheid|Weinreb en waarheid]] schreef ik over de ontdekking die Weinreb in 1945 in de gevangenis deed. Een ontdekking die van hem een ander mens gemaakt heeft en die hem inzicht gaf in [[hethebreeuws|het Hebreeuws]] en [[dehebreeuwsebijbel|de Hebreeuwse Bijbel]]. | In [[weinrebenwaarheid|Weinreb en waarheid]] schreef ik over de ontdekking die Friedrich Weinreb in 1945 in de gevangenis deed. Een ontdekking die van hem een ander mens gemaakt heeft en die hem inzicht gaf in [[hethebreeuws|het Hebreeuws]] en [[dehebreeuwsebijbel|de Hebreeuwse Bijbel]]. |
| |
| In die gevangenis heeft hij daarover 7838 kantjes vol geschreven. Uit deze notities ontstonden al zijn boeken en cursussen. | In die gevangenis heeft hij daarover 7838 kantjes vol geschreven. Uit deze notities ontstonden al zijn boeken en cursussen. |
| Het eerste boek dat hij aan de hand daarvan schreef, was zijn hoofdwerk [[http://www.hebreeuwseacademie.nl/index.php?location=bas|De Bijbel als Schepping]]. | Het eerste boek dat hij aan de hand daarvan schreef, was zijn hoofdwerk [[http://www.hebreeuwseacademie.nl/index.php?location=bas|De Bijbel als Schepping]]. |
| |
| Dit boek gaat voornamelijk over de //Thorah//, de kern van de Hebreeuwse Bijbel. Deze //Thorah// is volgens de joden door [[isgoddood|God]] aan Mozes op de berg Sinaï geopenbaard. | Dit boek gaat voornamelijk over de [[dethorah|Thorah]], de kern van de Hebreeuwse Bijbel. Deze //Thorah// is volgens de joden door [[isgoddood|God]] aan Mozes op de berg Sinaï geopenbaard. |
| |
| Naast deze //schriftelijke Thorah// gaf God aan Mozes ook de //mondelinge Thorah//. | Naast deze //schriftelijke Thorah// gaf God aan Mozes ook de //mondelinge Thorah//. |
| |
| |
| =====2. Het traditionele Jodendom===== | =====2. Het traditionele jodendom===== |
| |
| |
| Friedrich Weinreb is in 1910 geboren in [[http://www.historischnieuwsblad.nl/nl/content/16767/het-noodlot-van-lemberg.html|Lemberg]] dat nu Lvov heet en in het huidige Oekraïne ligt. Toen de Russen in 1914 Lemberg naderden, vluchtte het gezin Weinreb naar Wenen en vervolgens naar Scheveningen.((Laenen, J.H. (2003), //Frederik Weinreb en de Joodse mystiek//, p. 5.)) | Friedrich Weinreb is in 1910 geboren in [[http://www.historischnieuwsblad.nl/nl/content/16767/het-noodlot-van-lemberg.html|Lemberg]] dat nu Lvov heet en in het huidige Oekraïne ligt. Toen de Russen in 1914 Lemberg naderden, vluchtte het gezin Weinreb naar Wenen en vervolgens naar Scheveningen.((Laenen, J.H. (2003), //Frederik Weinreb en de Joodse mystiek//, p. 5.)) |
| |
| Weinreb komt uit een geslacht van chassidische joden. Zijn ouders zijn echter beïnvloed door de ideeën van de Joodse Verlichting, de //Haskala//.((Laenen, J.H. (2003), //Frederik Weinreb en de Joodse mystiek//, p. 6.)) | Weinreb komt uit een geslacht van chassidische joden. Zijn ouders zijn echter beïnvloed door de ideeën van de joodse Verlichting, de //Haskala//.((Laenen, J.H. (2003), //Frederik Weinreb en de Joodse mystiek//, p. 6.)) |
| |
| De //Haskala// gaat terug op de 18e eeuwse Duitse jood [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Moses_Mendelssohn|Moses Mendelssohn]]. Volgens Mendelsohn was het ware Jodendom een Jodendom waarin de [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Rede|rede]] het voor het zeggen had. [[watispremodern_modern_postmodern#3. Wat is modern?|Verlichte]] joden zouden volgens hem ook voor haar niet-joodse omgeving aanvaardbaar zijn en voluit mee kunnen doen aan het reilen en zeilen van de Europese cultuur.((Epstein, Isidore (2000), //Het Jodendom//, p. 302-304.)) | De //Haskala// gaat terug op de 18e-eeuwse Duitse Jood [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Moses_Mendelssohn|Moses Mendelssohn]]. Volgens Mendelsohn was het ware jodendom een jodendom waarin de [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Rede|rede]] het voor het zeggen had. [[watispremodern_modern_postmodern#3. Wat is modern?|Verlichte]] joden zouden volgens hem ook voor haar niet-joodse omgeving aanvaardbaar zijn en voluit mee kunnen doen aan het reilen en zeilen van de Europese cultuur.((Epstein, Isidore (2000), //Het Jodendom//, p. 302-304.)) |
| |
| //Haskala//-joden streefden ernaar zich te assimileren. Daarvoor verwierpen ze de specifiek joodse elementen in hun godsdienst. Door de //Haskala// kwam het traditionele Jodendom, het Jodendom dat gebaseerd was op de “Joodse Overlevering”, voor het eerst in de geschiedenis door joden zelf onder vuur te liggen.((Epstein, Isidore (2000), //Het Jodendom//, p. 304-313.)) De //Haskala// stond haaks op het //Chassidisme//, dat deze tradities juist nieuw leven in wilde blazen. | //Haskala//-joden streefden ernaar zich te assimileren. Daarvoor verwierpen ze de specifiek joodse elementen in hun godsdienst. Door de //Haskala// kwam het traditionele jodendom, het jodendom dat gebaseerd is op de “Joodse Overlevering”, voor het eerst in de geschiedenis door joden zelf onder vuur te liggen.((Epstein, Isidore (2000), //Het Jodendom//, p. 304-313.)) De //Haskala// stond haaks op het //Chassidisme//, dat deze tradities juist nieuw leven in wilde blazen. |
| |
| Weinrebs ouders stonden ook niet onwelwillend tegenover het [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Zionisme|Zionisme]].((Laenen, J.H. (2003), //Frederik Weinreb en de Joodse mystiek//, p. 6.)) | Weinrebs ouders stonden ook niet onwelwillend tegenover het [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Zionisme|zionisme]].((Laenen, J.H. (2003), //Frederik Weinreb en de Joodse mystiek//, p. 6.)) |
| |
| Het //Zionisme// is een door [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Theodor_Herzl|Theodor Herzl]] gestichte politieke beweging om een joodse staat te stichten in Palestina. Volgens Herzl hadden joden alleen maar overlevingskansen als ze zelf een natie zouden worden. Een seculiere natie naar het voorbeeld van de Europese naties. Zo’n staat zou volgens hem niet alleen een zegen zijn voor de joden zelf, maar voor de hele wereld.((Epstein, Isidore, //Het Jodendom//, p. 302-304.)) | Het //zionisme// is een door [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Theodor_Herzl|Theodor Herzl]] gestichte politieke beweging om een Joodse staat te stichten in Palestina. Volgens Herzl hadden Joden alleen maar overlevingskansen als ze zelf een natie zouden worden. Een seculiere natie naar het voorbeeld van de Europese naties. Zo’n staat zou volgens hem niet alleen een zegen zijn voor de Joden zelf, maar voor de hele wereld.((Epstein, Isidore, //Het Jodendom//, p. 302-304.)) |
| |
| Door zijn seculiere ouders kwam Weinreb in zijn jeugd nauwelijks in aanraking met joodse gebruiken. Dat wat Weinreb nog het meest aan zijn joodse wortels herinnerde, waren ‘//de vrijdagavonden thuis en het eten//’, het begin van de [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Sjabbat|Sjabbat]] dus.((Weinreb, F. //Mijn Ontmoeting met het Nieuwe Testament, deel 1//, p. 74.)) Alleen dan had Weinreb een ‘//thuis-gevoel’//.((Weinreb, F. //Mijn Ontmoeting met het Nieuwe Testament, deel 1//, p. 86.)) | Door zijn seculiere ouders kwam Weinreb in zijn jeugd nauwelijks in aanraking met joodse gebruiken. Dat wat Weinreb nog het meest aan zijn joodse wortels herinnerde, waren ‘//de vrijdagavonden thuis en het eten//’, het begin van de [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Sjabbat|Sjabbath]] dus.((Weinreb, F. //Mijn Ontmoeting met het Nieuwe Testament, deel 1//, p. 74.)) Alleen dan had Weinreb een ‘//thuis-gevoel’//.((Weinreb, F. //Mijn Ontmoeting met het Nieuwe Testament, deel 1//, p. 86.)) |
| |
| Weinrebs vader stuurde hem naar Hebreeuwse les. De onderwijzers waren jonge zionisten. Hun leerling, Weinreb, bakt er echter niets van: | Weinrebs vader stuurde hem naar Hebreeuwse les. De onderwijzers waren jonge zionisten. Hun leerling, Weinreb, bakt er echter niets van: |
| ‘//Zionisme behoort tot de “week”, is “chol”, en Jodendom.. is Sabbath. Dus Hebreeuws leren voor “chol” ging er bij mij niet in. Zoals ook rekenen, taal, enz als “chol” er bij mij niet ingaat. Dan ben ik oerstom//’.((Weinreb, F. //Mijn Ontmoeting met het Nieuwe Testament, deel 1//, p. 87.)) | ‘//Zionisme behoort tot de “week”, is “chol”, en Jodendom.. is Sabbath. Dus Hebreeuws leren voor “chol” ging er bij mij niet in. Zoals ook rekenen, taal, enz als “chol” er bij mij niet ingaat. Dan ben ik oerstom//’.((Weinreb, F. //Mijn Ontmoeting met het Nieuwe Testament, deel 1//, p. 87.)) |
| |
| Voor Weinreb is het Zionisme iets heel anders dan het Jodendom. Het Zionisme is //chol//, is iets ‘gewoons’((//Chol// is een Hebreeuws woord dat ‘gewoon’ betekent.)), hoort bij het gewone leven. Het Jodendom is iets religieus. Dat draait om de //Sjabbat//, de dag dat alles bijzonder is. | Voor Weinreb is het zionisme iets heel anders dan het jodendom. Het zionisme is //chol//, is iets ‘gewoons’((//Chol// is een Hebreeuws woord dat ‘gewoon’ betekent.)), hoort bij het gewone leven. Het jodendom is iets religieus. Dat draait om de //Sjabbath//, de dag dat alles bijzonder is. |
| |
| Zionisten beschouwen ook het Hebreeuws als iets ‘gewoons’. Ze gebruiken de heilige taal van de Bijbel voor het ‘gewone’, alledaagse leven. Ze maken er [[degeschiedenisvanhethebreeuws#6. Het Ivriet|Ivriet]] van. | Zionisten beschouwen ook het Hebreeuws als iets ‘gewoons’. Ze gebruiken de heilige taal van de Bijbel voor het ‘gewone’, alledaagse leven. Ze maken er [[degeschiedenisvanhethebreeuws#6. Het Ivriet|Ivriet]] van. |
| |
| De jonge Weinreb kon niets met het ‘gewone’ beginnen. Die verlangde naar iets bijzonders. Dat bijzondere vond hij toen hij bij een gevluchte Russische jood voor zijn [[http://www.kerkenisrael.nl/voi/voi53-2b.php|Bar Mitswa]] leerde. Die man maakte zoveel indruk op Weinreb dat hij ervoor koos als een orthodoxe jood((Een orthodoxe jood is een aanhanger van het traditionele Jodendom.)) te gaan leven. In zijn interview met [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Ischa_Meijer|Ischa Meijer]] zegt hij: | De jonge Weinreb kon niets met het ‘gewone’ beginnen. Die verlangde naar iets bijzonders. Dat bijzondere vond hij toen hij bij een gevluchte Russische Jood voor zijn [[http://www.kerkenisrael.nl/voi/voi53-2b.php|Bar Mitswah]] leerde. Die man maakte zoveel indruk op Weinreb dat hij ervoor koos als een orthodoxe jood((Een orthodoxe jood is een aanhanger van het traditionele jodendom.)) te gaan leven. In zijn interview met [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Ischa_Meijer|Ischa Meijer]] zegt hij: |
| |
| ‘//Hij gaf mij rust. Ik voelde mij, eindelijk, thuis. En ik werd vroom. Mijn ouders vonden dat belachelijk, en lachten mij uit. Vervolgens stelden ze: Je gaat niet goed op school, omdat je zo raar doet met dat jodendom. Ze zeiden: Je krijgt luizen op je hoofd, als je een [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Keppel_%28hoofddeksel%29|keppeltje]] draagt. Ik was ineens een lastig en teleurstellend kind. Terwijl ik alleen maar naar de zin van het almaar rondtrekken, van het verdreven-zijn, van het leven en de schepping zocht//’.((Zie Meijer, Ischa, (1984), [[http://www.hebreeuwseacademie.nl/index.php?location=artikelen&pid=19|F. Weinreb. Een eenmanszaak]].)) | ‘//Hij gaf mij rust. Ik voelde mij, eindelijk, thuis. En ik werd vroom. Mijn ouders vonden dat belachelijk, en lachten mij uit. Vervolgens stelden ze: Je gaat niet goed op school, omdat je zo raar doet met dat jodendom. Ze zeiden: Je krijgt luizen op je hoofd, als je een [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Keppel_%28hoofddeksel%29|keppeltje]] draagt. Ik was ineens een lastig en teleurstellend kind. Terwijl ik alleen maar naar de zin van het almaar rondtrekken, van het verdreven-zijn, van het leven en de schepping zocht//’.((Zie Meijer, Ischa, (1984), [[http://www.hebreeuwseacademie.nl/index.php?location=artikelen&pid=19|F. Weinreb. Een eenmanszaak]].)) |
| |
| Weinreb kreeg orthodoxe vriendjes en via hen kwam hij in aanraking met de geschriften van de Joodse Overlevering. Hij wilde echter niet naar een //jesjiva//, een school waar men met elkaar de //Talmoed//, het belangrijkste boek van de Joodse Overlevering, bestudeert. De manier waarop men daar met de //Talmoed// bezig was, sprak hem niet aan. Hij kon het ook niet, zegt hij in het interview met Ischa Meijer. Hij vond het te schools. | Weinreb kreeg orthodoxe vriendjes en via hen kwam hij in aanraking met de geschriften van de Joodse Overlevering. Hij wilde echter niet naar een //Jesjiva//, een school waar men met elkaar de //Talmoed//, het belangrijkste boek van de Joodse Overlevering, bestudeert. De manier waarop men daar met de //Talmoed// bezig was, sprak hem niet aan. Hij kon het ook niet, zegt hij in het interview met Ischa Meijer. Hij vond het te schools. |
| |
| Zelfs het orthodoxe Jodendom vond hij in sommige opzichten dus nog te “gewoon”. | Zelfs het orthodoxe jodendom vond hij in sommige opzichten dus nog te “gewoon”. |
| |
| Later, wanneer hij in de gevangenis zijn [[weinrebenwaarheid#3.5. De ontdekking|ontdekking]] doet, gaat de Bijbel en de Joodse Overlevering pas goed voor hem open. De studie die hij dan doet, noemt hij zijn //jesjiva//.((Weinreb, F. (1989), //De gevangenis. Herinneringen 1945-1948//, p. 187.)) | Later, wanneer hij in de gevangenis zijn [[weinrebenwaarheid#3.5. De ontdekking|ontdekking]] doet, gaat de Bijbel en de Joodse Overlevering pas goed voor hem open. De studie die hij dan doet, noemt hij zijn //jesjiva//.((Weinreb, F. (1989), //De gevangenis. Herinneringen 1945-1948//, p. 187.)) |
| ====2.2. De rabbijnse geschriften==== | ====2.2. De rabbijnse geschriften==== |
| |
| In tegenstelling tot het //Haskala//-Jodendom houdt het orthodoxe Jodendom onverkort vast aan de Joodse Overlevering. Met behulp van de geschriften van deze overlevering, leggen orthodoxe joden de Bijbel uit en praktiseren ze wat deze Bijbel zegt in het eigen leven. | In tegenstelling tot het //Haskala//-jodendom houdt het orthodoxe jodendom onverkort vast aan de Joodse Overlevering. Met behulp van de geschriften van deze overlevering, leggen orthodoxe joden de Bijbel uit en praktiseren ze wat deze Bijbel zegt in het eigen leven. |
| |
| Van deze geschriften gaat Weinreb zelf ook uit bij zijn studie van de //Thorah//. In zijn boek ‘//De Bijbel als Schepping//’ onderscheidt hij vier soorten teksten:((Weinreb, F. (1976), //De Bijbel als Schepping//, p. 588.)) | Van deze geschriften gaat Weinreb zelf ook uit bij zijn studie van de //Thorah//. In zijn boek ‘//De Bijbel als Schepping//’ onderscheidt hij vier soorten teksten:((Weinreb, F. (1976), //De Bijbel als Schepping//, p. 588.)) |
| - De [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Midrasj|Midrasj]]. | - De [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Midrasj|Midrasj]]. |
| |
| Het //eerste// type teksten noemt men //halachitisch//. //Halacha// betekent ‘bewegen, de weg gaan’. //Halacha//-teksten bestaan uit aanwijzingen om de Bijbel te beleven, realiseren, concretiseren in het dagelijkse leven. Zo zijn er bijvoorbeeld //Halacha//-teksten waarin staat hoe je de //Sjabbat// moet vieren. Economisch gezien is zo’n //sjabbat// een verspilde dag, of hooguit een dag dat je even op adem kunt komen. //Halachitisch// gezien is het echter een dag waarin wij het leven leven dat God voor ons bedoeld heeft. Het leven van de //Thorah//. Alle //halachitische// aanwijzingen samen vormen de ‘//structuur//’ van wat wij echt zijn, en wat de wereld echt is. | Het //eerste// type teksten noemt men //halachitisch//. //Halacha// betekent ‘bewegen, de weg gaan’. //Halacha//-teksten bestaan uit aanwijzingen om de Bijbel te beleven, realiseren, concretiseren in het dagelijkse leven. Zo zijn er bijvoorbeeld //Halacha//-teksten waarin staat hoe je de //Sjabbath// moet vieren. Economisch gezien is zo’n //Sjabbath// een verspilde dag, of hooguit een dag dat je even op adem kunt komen. //Halachitisch// gezien is het echter een dag waarin wij het leven leven dat God voor ons bedoeld heeft. Het leven van de //Thorah//. Alle //halachitische// aanwijzingen samen vormen de ‘//structuur//’ van wat wij echt zijn, en wat de wereld echt is. |
| |
| Het //tweede// type teksten noemt men //aggadisch//. //Aggadah// is een [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Aramees|Aramees]] woord, dat ‘meedelen, vertellen, verklaren’ betekent. Het Hebreeuwse woord hiervoor is //haggadah//. //Aggadah//-teksten zijn verklaringen van ‘//de zin van de Bijbel//’, van wat de Bijbel eigenlijk wil zeggen. Die verklaringen hebben meestal de vorm van verhalen. //Aggadah//-teksten willen een ‘//brug//’ leggen van de Bijbel naar de praktijk van alle dag en ‘//inhoud//’ geven aan de //Halacha//. | Het //tweede// type teksten noemt men //aggadisch//. //Aggadah// is een [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Aramees|Aramees]] woord, dat ‘meedelen, vertellen, verklaren’ betekent. Het Hebreeuwse woord hiervoor is //haggadah//. //Aggadah//-teksten zijn verklaringen van ‘//de zin van de Bijbel//’, van wat de Bijbel eigenlijk wil zeggen. Die verklaringen hebben meestal de vorm van verhalen. //Aggadah//-teksten willen een ‘//brug//’ leggen van de Bijbel naar de praktijk van alle dag en ‘//inhoud//’ geven aan de //Halacha//. |
| Het //derde// type teksten noemt men //thargoemīm//. //Thargoem// betekent ‘vertaling’. Een //Thargoem// is een ‘//verklarende vertaling//’ van de //Thorah// of andere delen van de Hebreeuwse Bijbel in het Aramees. Zo’n ‘//omschrijvende vertaling//’ geeft vaak aanwijzingen ‘//in welke richting men de verklaring moet zoeken//’. Een belangrijke //Thargoem// is die van [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Onkelos|Onkelos]]. | Het //derde// type teksten noemt men //thargoemīm//. //Thargoem// betekent ‘vertaling’. Een //Thargoem// is een ‘//verklarende vertaling//’ van de //Thorah// of andere delen van de Hebreeuwse Bijbel in het Aramees. Zo’n ‘//omschrijvende vertaling//’ geeft vaak aanwijzingen ‘//in welke richting men de verklaring moet zoeken//’. Een belangrijke //Thargoem// is die van [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Onkelos|Onkelos]]. |
| |
| Het //vierde// type teksten noemt men //midrasjīm//. //Midrasj// komt van de Hebreeuwse stam //derasj// wat ‘zoeken, onderzoeken’ betekent. Een //Midrasj// is een //aggadische// verklaring van een of meerdere Bijbelboeken. Een belangrijke //Midrasj// is de //Midrasj Rabbah//. Deze //Midrasj// is een verklaring van de vijf boeken van Mozes((De vijf boeken van Mozes vormen samen de //Thorah//.)) en de vijf feestrollen.((De feestrollen zijn Hooglied, Ruth, Esther, Klaagliederen en Prediker. Alle vijf behoren zij tot de //Geschriften//, de derde laag van de Hebreeuwse Bijbel.)) | Het //vierde// type teksten noemt men //midrasjīm//. //Midrasj// komt van de Hebreeuwse stam //derasj// die ‘zoeken, onderzoeken’ betekent. Een //Midrasj// is een //aggadische// verklaring van een of meerdere Bijbelboeken. Een belangrijke //Midrasj// is de //Midrasj Rabbah//. Deze //Midrasj// is een verklaring van de vijf boeken van Mozes((De vijf boeken van Mozes vormen samen de //Thorah//.)) en de vijf feestrollen.((De feestrollen zijn Hooglied, Ruth, Esther, Klaagliederen en Prediker. Alle vijf behoren zij tot de //Geschriften//, de derde laag van de Hebreeuwse Bijbel.)) |
| |
| Elk van deze typen teksten is vastgelegd en bewaard door de oude [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Rabbijn|rabbijnen]]. Heel dat complex noem ik daarom de “rabbijnse geschriften”. | Al deze typen teksten is vastgelegd en bewaard door de oude [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Rabbijn|rabbijnen]]. Heel dat complex noem ik daarom de “rabbijnse geschriften”. |
| |
| Om alles nog eens samen te vatten: | Om alles nog eens samen te vatten: |
| ====2.3. De Talmoed==== | ====2.3. De Talmoed==== |
| |
| Het belangrijkste rabbijnse geschrift is de //Talmoed//.((Ik bedoel hier de //Babylonische Talmoed//. Er is ook nog een //Jeruzalemse Talmoed//, maar die is veel minder belangrijk.)) Deze //Talmoed// is na de Hebreeuwse Bijbel het belangrijkste boek van het Jodendom. | Het belangrijkste rabbijnse geschrift is de //Talmoed//.((Ik bedoel hier de //Babylonische Talmoed//. Er is ook nog een //Jeruzalemse Talmoed//, maar die is veel minder belangrijk.)) Deze //Talmoed// is na de Hebreeuwse Bijbel het belangrijkste boek van het jodendom. |
| |
| De inhoud van deze //Talmoed// is, evenals de rest van de “rabbijnse geschriften”, eeuwenlang mondeling overgeleverd. Volgens de joden was Mozes de eerste schakel van dit overleveringsproces. De tweede schakel was Jozua. De derde de “ouden”, die samen een eenheid vormen. De vierde de “profeten”, een andere eenheid. De vijfde de mannen van de “grote bijeenkomst”. De zesde Sjimon de Rechtvaardige. En de zevende Antignos. Daarna kwam er een tweeheid in de overlevering, een tegenstelling. Eén mens of een aantal mensen die een éénheid vormen, kunnen de overlevering dan niet meer bevatten. | De inhoud van deze //Talmoed// is, evenals de rest van de “rabbijnse geschriften”, eeuwenlang mondeling overgeleverd. Volgens de joden was Mozes de eerste schakel van dit overleveringsproces. De tweede schakel was Jozua. De derde de “ouden”, die samen een eenheid vormen. De vierde de “profeten”, een andere eenheid. De vijfde de mannen van de “grote bijeenkomst”. De zesde Sjimon de Rechtvaardige. En de zevende Antignos. Daarna kwam er een tweeheid in de overlevering, een tegenstelling. Eén mens of een aantal mensen die een éénheid vormen, kunnen de overlevering dan niet meer bevatten. |
| Dat kan ook niet, vond men. Daarom koos men ervoor “wegwijzers” neer te zetten. Aan die “wegwijzers” zou men dan kunnen zien “waar men was”. Dit geheel van “wegwijzers” werd de //Misjnah//. De rabbijnen hebben vanaf de 1e tot in de 3e eeuw aan deze //Misjnah// gewerkt. | Dat kan ook niet, vond men. Daarom koos men ervoor “wegwijzers” neer te zetten. Aan die “wegwijzers” zou men dan kunnen zien “waar men was”. Dit geheel van “wegwijzers” werd de //Misjnah//. De rabbijnen hebben vanaf de 1e tot in de 3e eeuw aan deze //Misjnah// gewerkt. |
| |
| Eén van de verhalen die in de //Misjnah// verteld wordt, is het verhaal van een heiden((Een niet-jood.)) die jood wilde worden. Hij ging naar Sjammai en vroeg hem hoe hij hem het Jodendom zou kunnen uitleggen terwijl hij op één been stond. Sjammai werd woedend en smeet hem zijn huis uit. Toen ging hij naar Hillel en stelde hem dezelfde vraag. Hillel antwoordde: ‘//Heb je naaste lief als jezelf. Dat.. is het hele Jodendom//’. | Eén van de verhalen die in de //Misjnah// verteld wordt, is het verhaal van een heiden((Een niet-jood.)) die jood wilde worden. Hij ging naar Sjammai en vroeg hem hoe hij hem het jodendom zou kunnen uitleggen terwijl hij op één been stond. Sjammai werd woedend en smeet hem zijn huis uit. Toen ging hij naar Hillel en stelde hem dezelfde vraag. Hillel antwoordde: ‘//Heb je naaste lief als jezelf. Dat.. is het hele Jodendom//’. |
| |
| Dat ene been betekent volgens Weinreb dat deze heiden maar één wereld kent, de wereld die hij zelf kan waarnemen en begrijpen. Sjammai, die in de //Misjnah// de visie van de andere wereld, de wereld van God, verwoordt, weet dat je “op één been” nooit het Jodendom zal kunnen begrijpen. Hillel, die rekening houdt met de visie van deze wereld, wijst de heiden op zijn medemens. Als hij een ander dan zichzelf lief kan hebben, zal hij toch bij de andere wereld, de wereld van God, kunnen komen.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 41-44.)) | Dat ene been betekent volgens Weinreb dat deze heiden maar één wereld kent, de wereld die hij zelf kan waarnemen en begrijpen. Sjammai, die in de //Misjnah// de visie van de andere wereld, de wereld van God, verwoordt, weet dat je “op één been” nooit het Jodendom zal kunnen begrijpen. Hillel, die rekening houdt met de visie van deze wereld, wijst de heiden op zijn medemens. Als hij een ander dan zichzelf lief kan hebben, zal hij toch bij de andere wereld, de wereld van God, kunnen komen.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 41-44.)) |
| In de volgende afbeelding zie je een bladzijde uit zo’n Talmoedboek. In het midden staat de eigenlijke //Talmoed// en daaromheen zie je de commentaren: | In de volgende afbeelding zie je een bladzijde uit zo’n Talmoedboek. In het midden staat de eigenlijke //Talmoed// en daaromheen zie je de commentaren: |
| |
| {{ http://blogs.yu.edu/news/files/2012/08/Talmud.jpg?570 = |Bladzijde uit de Talmoed }} | {{ bladzijdeuitdetalmoed.jpg?570 = |Bladzijde uit de Talmoed }} |
| |
| |
| ====2.5. De uitdaging van Aristoteles==== | ====2.5. De uitdaging van Aristoteles==== |
| |
| De behoefte om de //Talmoed// te systematiseren ontstond in de 12e eeuw. Dat is de eeuw waarin het Jodendom geconfronteerd werd met de gedachtewereld van de Griekse filosoof [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Aristoteles|Aristoteles]]. | De behoefte om de //Talmoed// te systematiseren ontstond in de 12e eeuw. Dat is de eeuw waarin het jodendom geconfronteerd werd met de gedachtewereld van de Griekse filosoof [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Aristoteles|Aristoteles]]. |
| |
| Aristoteles werd onderwezen in het intellectuele klimaat van de islamitische wereld, dat superieur was aan zowel het Jodendom als het Christendom van die tijd. Omdat de “rede” centraal staat bij Aristoteles, kregen veel joden en christenen het gevoel dat ook hun godsdienst “redelijk” moest zijn. | Aristoteles werd onderwezen in het intellectuele klimaat van de islamitische wereld, dat superieur was aan zowel het jodendom als het christendom van die tijd. Omdat de “rede” centraal staat bij Aristoteles, kregen veel joden en christenen het gevoel dat ook hun godsdienst “redelijk” moest zijn. |
| |
| In de [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Scholastiek|Scholastiek]] sloot het Christendom een compromis met de rede. Scholastici onderwierpen alles aan de rede, behalve God Zelf en wat Hij ons openbaart. De belangrijkste vertegenwoordiger van deze Scholastiek was [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Thomas_van_Aquino|Thomas van Aquino]]. | In de [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Scholastiek|scholastiek]] sloot het christendom een compromis met de rede. Scholastici onderwierpen alles aan de rede, behalve God zelf en wat Hij ons openbaart. De belangrijkste vertegenwoordiger van deze scholastiek was [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Thomas_van_Aquino|Thomas van Aquino]]. |
| |
| De joodse “Thomas van Aquino” was Maimonides. Hij stelde [[http://www.luthersdordrecht.nl/maim13.htm|dertien punten]] op waarin joden volgens hem moesten blijven geloven. De joodse godsdienst zelf moest echter een ‘//begrijpelijk en rationeel te rechtvaardigen geheel//’ vormen. Voor alle ‘//schijnbare tegenstellingen//’ binnen de rabbijnse geschriften moesten daarom ‘//oplossingen//’ worden gezocht.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 69.)) | De joodse “Thomas van Aquino” was Maimonides. Hij stelde [[http://www.luthersdordrecht.nl/maim13.htm|dertien punten]] op waarin joden volgens hem moesten blijven geloven. De joodse godsdienst zelf moest echter een ‘//begrijpelijk en rationeel te rechtvaardigen geheel//’ vormen. Voor alle ‘//schijnbare tegenstellingen//’ binnen de rabbijnse geschriften moesten daarom ‘//oplossingen//’ worden gezocht.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 69.)) |
| |
| In de tijd dat de filosofie een overheersende rol speelde in het Jodendom, begonnen joodse mystici zich te roeren. Deze mystici, die men //kabbalisten// noemt, verzetten zich fel tegen de pogingen van Maimonides en zijn medestanders om ‘//de joodse godsdienst.. ondergeschikt te maken aan het beperkte menselijke verstand//.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 66, 69.)) | In de tijd dat de filosofie een overheersende rol speelde in het jodendom, begonnen joodse mystici zich te roeren. Deze mystici, die men //kabbalisten// noemt, verzetten zich fel tegen de pogingen van Maimonides en zijn medestanders om ‘//de joodse godsdienst.. ondergeschikt te maken aan het beperkte menselijke verstand//.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 66, 69.)) |
| |
| Als je naar het nut en de redelijkheid van de //halachitische// voorschriften gaat kijken, zoals Maimonides deed, trek je ‘//de goddelijke oorsprong//’ ervan ‘//in twijfel//’. Dat kan uitmonden in het ‘//veronachtzamen//’ van de //Halacha//.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 78, 80.)) | Als je naar het nut en de redelijkheid van de //halachitische// voorschriften gaat kijken, zoals Maimonides deed, trek je ‘//de goddelijke oorsprong//’ ervan ‘//in twijfel//’. Dat kan uitmonden in het ‘//veronachtzamen//’ van de //Halacha//.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 78, 80.)) |
| Als alternatief voor deze filosofie ontwikkelden zij de leer van de Levensboom, die we later nog zullen bespreken. | Als alternatief voor deze filosofie ontwikkelden zij de leer van de Levensboom, die we later nog zullen bespreken. |
| |
| Laenen ziet een overeenkomsten tussen deze leer en de “emanatieleer” van de [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Neoplatonisme|neoplatonisme]], een filosofische stroming die zich beroept op de Griekse filosoof [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Plato|Plato]]. | Laenen ziet overeenkomsten tussen deze leer en de “emanatieleer” van het [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Neoplatonisme|neoplatonisme]], een filosofische stroming die zich beroept op de Griekse filosoof [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Plato|Plato]]. |
| |
| De neoplatonisten geloofden dat God stapsgewijs “emaneert”, neerdaalt naar ons niveau. Daardoor krijgt Hij iets persoonlijks. Om die reden hadden de christelijke kerkvaders en mystici al eeuwen dankbaar gebruik gemaakt van hun gedachtegoed. Zo konden ze aan filosofie doen en toch blijven geloven in de persoonlijke God van de Bijbel.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 74.)) Met de filosofie van Aristoteles was dat veel moeilijker.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 85.)) | De neoplatonisten geloofden dat God stapsgewijs “emaneert”, neerdaalt naar ons niveau. Daardoor krijgt Hij iets persoonlijks. Om die reden hadden de christelijke kerkvaders en mystici al eeuwen dankbaar gebruik gemaakt van hun gedachtegoed. Zo konden ze aan filosofie doen en toch blijven geloven in de persoonlijke God van de Bijbel.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 74.)) Met de filosofie van Aristoteles was dat veel moeilijker.((Laenen, J.H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 85.)) |
| ====3.1. Inleiding==== | ====3.1. Inleiding==== |
| |
| In paragraaf 2.5 schreef ik over de kabbalisten, die zich begonnen te roeren in de tijd dat de filosofie het Jodendom overheerste. Weinreb kun je ook als een kabbalist beschouwen. | In paragraaf 2.5 schreef ik over de kabbalisten, die zich begonnen te roeren in de tijd dat de filosofie het jodendom overheerste. Weinreb kun je ook als een kabbalist beschouwen. |
| |
| In //De Bijbel als Schepping//, zijn eerste boek, is Weinreb er nog huiverig voor zich onder de vlag van het Kabbalisme te scharen. Hij schrijft daar dat hij ‘//strikt afwijzend//’ staat tegenover het ‘//gegoochel met getallen//’ dat ‘//onder de naam van Kabbala wordt gelanceerd//’. Hij wijst erop dat ‘//werken met getallen//’ uit moet gaan van een ‘//duidelijk principe//’.((Weinreb, F (1976), //De Bijbel als Schepping//, p. 43, 44.)) | In //De Bijbel als Schepping//, zijn eerste boek, is Weinreb er nog huiverig voor zich onder de vlag van het kabbalisme te scharen. Hij schrijft daar dat hij ‘//strikt afwijzend//’ staat tegenover het ‘//gegoochel met getallen//’ dat ‘//onder de naam van Kabbala wordt gelanceerd//’. Hij wijst erop dat ‘//werken met getallen//’ uit moet gaan van een ‘//duidelijk principe//’.((Weinreb, F (1976), //De Bijbel als Schepping//, p. 43, 44.)) |
| |
| Misschien is hij zo voorzichtig omdat er onder de dekmantel van de “Kabbala” zoveel onzin wordt verkondigt. | Misschien is hij zo voorzichtig omdat er onder de dekmantel van de “Kabbala” zoveel onzin wordt verkondigd. |
| |
| Heel veel van wat men “Kabbala” noemt, heeft niets met de joodse Kabbala te maken. J.H. Laenen noemt deze niet-joodse Kabbala in het laatste hoofdstuk van zijn boek //Joodse mystiek//. | Heel veel van wat men “Kabbala” noemt, heeft niets met de joodse Kabbala te maken. J.H. Laenen bespreekt deze niet-joodse Kabbala in het laatste hoofdstuk van zijn boek //Joodse mystiek//. |
| |
| Vanaf de 15e eeuw zijn sommige christenen zich gaan verdiepen in de joodse //Kabbala//. Aanvankelijk hadden enkelen van hen nog een gedegen kennis van deze //Kabbala//, maar later nam die kennis vaak af. Vanaf de 18e eeuw verdiepen occultisten zich in deze “christelijke Kabbala” en vermengen dit alles met hun eigen ideeën. Van betrouwbare informatie is er dan geen sprake meer.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 274, 275.)) | Vanaf de 15e eeuw zijn sommige christenen zich gaan verdiepen in de joodse //Kabbala//. Aanvankelijk hadden enkelen van hen nog een gedegen kennis van deze //Kabbala//, maar later nam die kennis vaak af. Vanaf de 18e eeuw verdiepen occultisten zich in deze “christelijke Kabbala” en vermengen dit alles met hun eigen ideeën. Van betrouwbare informatie is er dan geen sprake meer.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 274, 275.)) |
| |
| Dit soort “Kabbalisme” wijst Weinreb hier nadrukkelijk af. | Dit soort “kabbalisme” wijst Weinreb hier nadrukkelijk af. |
| |
| Hij is echter ook voorzichtig met de serieuze, joodse //Kabbala//. Hij schrijft dat ook daar ‘//moeilijk enig systeem in het hanteren van de getallen//’ te ontdekken valt en dat dit waarschijnlijk ‘//uitlopers zijn van een vroegere kennis//’ die verloren is gegaan.((Weinreb, F (1976), //De Bijbel als Schepping//, p. 44.)) | Hij is echter ook voorzichtig met de serieuze, joodse //Kabbala//. Hij schrijft dat ook daar ‘//moeilijk enig systeem in het hanteren van de getallen//’ te ontdekken valt en dat dit waarschijnlijk ‘//uitlopers zijn van een vroegere kennis//’ die verloren is gegaan.((Weinreb, F (1976), //De Bijbel als Schepping//, p. 44.)) |
| |
| |
| ====3.2. De Joodse Kabbala==== | ====3.2. De joodse Kabbala==== |
| |
| “Kabbala” komt van het Hebreeuwse woord //qabal// dat zowel ‘ontvangen’ als ‘overleveren’ betekent. De //Kabbala// is dus iets wat van generatie op generatie is overgedragen. | “Kabbala” komt van het Hebreeuwse woord //qabàl// dat zowel ‘ontvangen’ als ‘overleveren’ betekent. De //Kabbala// is dus iets wat van generatie op generatie is overgedragen. |
| |
| Hetzelfde schreef ik eerder over het gedachtegoed waaruit de //Talmoed// en de andere rabbijnse geschriften ontstonden. Volgens de joden maken de kabbalistische geschriften net als de rabbijnse geschriften deel uit van de Joodse Overlevering die bij Mozes begon: | Hetzelfde schreef ik eerder over het gedachtegoed waaruit de //Talmoed// en de andere rabbijnse geschriften ontstonden. Volgens de joden maken de kabbalistische geschriften net als de rabbijnse geschriften deel uit van de Joodse Overlevering die bij Mozes begon: |
| |
| |
| ====3.3. De Merkawah-mystiek==== | ====3.3. De Mèrkavah-mystiek==== |
| |
| Volgens Laenen vindt men in de 2e eeuw de eerste bewijzen van het bestaan van een joodse mystiek. Laenen noemt dit de //Merkawah//-mystiek. | Volgens Laenen vindt men in de 2e eeuw de eerste bewijzen van het bestaan van een joodse mystiek. Laenen noemt dit de //Mèrkavah//-mystiek. |
| |
| De //merkawah// is de troonwagen van God die in een [[http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Ezechiel+1%3A1-26&id42=1&id47=1&id17=1&l=nl&set=10|visioen]] van de Bijbelse profeet Ezechiël beschreven wordt. | De //mèrkavah// is de troonwagen van God die in een [[http://www.naardensebijbel.nl/?search-class=DB_CustomSearch_Widget-db_customsearch_widget&widget_number=preset-default&-0=vers&cs-booknr-1=14&cs-bijbelhoofdstuk-2=1&cs-versnummer-3=&cs-bijbelvers_v1-4=&search=Zoeken|visioen]] van de Bijbelse profeet Ezechiël beschreven wordt. |
| |
| //Merkawah//-mystici maakten een ‘//visionaire reis// door de //hechalot//, de ‘//paleizen van de zeven hemelen//’ om net als Ezechiël bij de troonwagen te komen en God te zien.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 19, 20.)) | //Mèrkavah//-mystici maakten een ‘//visionaire reis// door de //hechaloth//, de ‘//paleizen van de zeven hemelen//’ om net als Ezechiël bij de troonwagen te komen en God te zien.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 19, 20.)) |
| |
| De moeilijkste overgang was die van het zesde naar het zevende paleis. Daar moest de mysticus tonen dat hij ‘//marmer van water//’ kan onderscheiden.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 33.)) In de //Talmoed// brengt Rabbi Akiva deze overgang ter sprake:((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 44.)) | De moeilijkste overgang was die van het zesde naar het zevende paleis. Daar moest de mysticus tonen dat hij ‘//marmer van water//’ kan onderscheiden.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 33.)) In de //Talmoed// brengt Rabbi Akiva deze overgang ter sprake:((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 44.)) |
| ‘//Wanneer u bij de pure marmeren stenen komt, zeg niet “Water, water”, want er staat geschreven: In mijn huis zal geen bedrieger wonen//’.((De Babylonische Talmoed, Traktaat Chagiga, p. 14b.)) | ‘//Wanneer u bij de pure marmeren stenen komt, zeg niet “Water, water”, want er staat geschreven: In mijn huis zal geen bedrieger wonen//’.((De Babylonische Talmoed, Traktaat Chagiga, p. 14b.)) |
| |
| Water staat volgens Weinreb voor het tijdsverloop.((De Hebreeuwse woordjes voor “water” en “dag” zijn namelijk verwant aan elkaar. Dit zijn respectievelijk //majiem// en //jōm//.)) Bij God geldt dat tijdsverloop niet meer. Als je op die manier naar Gods wereld blijft kijken, klopt er niets meer van. | Water staat volgens Weinreb voor het tijdsverloop.((De Hebreeuwse woordjes voor “water” en “dag” zijn namelijk verwant aan elkaar. Dit zijn respectievelijk //majīm// en //jom//.)) Bij God geldt dat tijdsverloop niet meer. Als je op die manier naar Gods wereld blijft kijken, klopt er niets meer van. |
| |
| Omdat de //Thorah// “Gods Woord” is, geldt dit principe ook daar. Daarom is er volgens de Joodse Overlevering ‘//geen vroeger of later//’ in de //Thorah//. Als je de gebeurtenissen uit de Bijbel historiseert, ga je ervan uit dat ze in ons eigen tijdsdenken passen en verwar je “marmer” met “water”.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 34.)) | Omdat de //Thorah// “Gods Woord” is, geldt dit principe ook daar. Daarom is er volgens de Joodse Overlevering ‘//geen vroeger of later//’ in de //Thorah//. Als je de gebeurtenissen uit de Bijbel historiseert, ga je ervan uit dat ze in ons eigen tijdsdenken passen en verwar je “marmer” met “water”.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 34.)) |
| |
| Omdat deze en andere mystieke passages in de rabbijnse traditie voorkomen, denken veel onderzoekers dat de //Merkawah//-mystiek in het rabbijnse Jodendom tot ontwikkeling is gekomen.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 45.)) | Omdat deze en andere mystieke passages in de rabbijnse traditie voorkomen, denken veel onderzoekers dat de //Mèrkavah//-mystiek in het rabbijnse jodendom tot ontwikkeling is gekomen.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 45.)) |
| |
| Dat komt overeen met dat wat orthodoxe joden geloven. Zij noemen zelfs de namen van een aantal rabbi’s die over de //Merkawah//-mystiek geschreven hebben.((Epstein, Isidore, //Het Jodendom. Joodse godsdienst in historisch perspectief//, p. 238.)) | Dat komt overeen met dat wat orthodoxe joden geloven. Zij noemen zelfs de namen van een aantal rabbi’s die over de //Mèrkavah//-mystiek geschreven hebben.((Epstein, Isidore, //Het Jodendom. Joodse godsdienst in historisch perspectief//, p. 238.)) |
| |
| Deze rabbi’s zijn ook in de rabbijnse traditie belangrijk. | Deze rabbi’s zijn ook in de rabbijnse traditie belangrijk. |
| |
| Het zijn zelfs geen [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Mystiek|mystici in de gebruikelijke zin]]. Ze hebben hun mystieke kennis namelijk van anderen. Hun mystieke gedachtegoed komt, evenals het “gewone” rabbijnse gedachtegoed van Mozes vandaan. | Het zijn zelfs geen [[http://nl.wikipedia.org/wiki/Mystiek|mystici in de gebruikelijke zin]]. Ze hebben hun mystieke kennis namelijk van anderen. Hun mystieke gedachtegoed komt, evenals het “gewone” rabbijnse gedachtegoed bij Mozes vandaan. |
| |
| |
| ====3.4. De klassieke Kabbala==== | ====3.4. De klassieke Kabbala==== |
| |
| Laenen noemt de //Merkawah//-mystiek nog geen “Kabbala”. Die is volgens hem ontstaan in de tijd dat de filosofie het Jodendom overheerste. | Laenen noemt de //Mèrkavah//-mystiek nog geen “Kabbala”. Die is volgens hem ontstaan in de tijd dat de filosofie het jodendom overheerste. |
| |
| In de 12e eeuw, in de Provence vindt men volgens Laenen de eerste kabbalisten. Van daaruit komt zij in Catalonië terecht, om vervolgens de rest van Spanje te bereiken. Buiten deze lijn om waren er echter ook kabbalisten te vinden in Castilië en in het Duitse Rijnland.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 48, 88, 89, 110, 116.)) | In de 12e eeuw, in de Provence vindt men volgens Laenen de eerste kabbalisten. Van daaruit komt zij in Catalonië terecht, om vervolgens de rest van Spanje te bereiken. Buiten deze lijn om waren er echter ook kabbalisten te vinden in Castilië en in het Duitse Rijnland.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 48, 88, 89, 110, 116.)) |
| De meeste van die stromingen kwamen samen in de //Zohar//, een mystiek commentaar op de //Thorah// uit de 14e eeuw, dat later door de joden op gelijke hoogte met de //Talmoed// geplaatst werd.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 146.)) | De meeste van die stromingen kwamen samen in de //Zohar//, een mystiek commentaar op de //Thorah// uit de 14e eeuw, dat later door de joden op gelijke hoogte met de //Talmoed// geplaatst werd.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 146.)) |
| |
| Volgens Laenen is het wetenschappelijk nog niet duidelijk hoe deze “klassieke Kabbala” zich verhoudt tot de //Merkawah//-mystiek. | Volgens Laenen is het wetenschappelijk nog niet duidelijk hoe deze “klassieke Kabbala” zich verhoudt tot de //Mèrkavah//-mystiek. |
| |
| De klassieke //Kabbala// heeft veel elementen van deze vroege joodse mystiek opgenomen, maar er andere aan toegevoegd. De belangrijkste toevoeging is wellicht de leer van de Levensboom. | De klassieke //Kabbala// heeft veel elementen van deze vroege joodse mystiek opgenomen, maar er andere aan toegevoegd. De belangrijkste toevoeging is wellicht de leer van de Levensboom. |
| |
| Voor de orthodoxe joden maakt de “klassieke Kabbala” echter evenzeer deel uit van de Joodse Overlevering als de //Merkawah//-mystiek. | Voor de orthodoxe joden maakt de “klassieke Kabbala” echter evenzeer deel uit van de Joodse Overlevering als de //Mèrkavah//-mystiek. |
| |
| Mozes de León, die wetenschappers als de schrijver van de //Zohar// beschouwen, heeft dit schrijverschap zelf altijd ontkend. Volgens hem was de talmoedist Simon bar Jochai de schrijver en heeft hij diens boek alleen maar overgeschreven.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 136, 137.)) | Mozes de León, die wetenschappers als de schrijver van de //Zohar// beschouwen, heeft dit schrijverschap zelf altijd ontkend. Volgens hem was de talmoedist Simon bar Jochai de schrijver en heeft hij diens boek alleen maar overgeschreven.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 136, 137.)) |
| De Levensboom is een omgekeerde boom met zijn wortels in de hemel en zijn kruin op aarde. Het is een schematische voorstelling van de afdaling van God naar de wereld die wij kunnen zien, horen, ruiken, proeven, tasten en begrijpen. | De Levensboom is een omgekeerde boom met zijn wortels in de hemel en zijn kruin op aarde. Het is een schematische voorstelling van de afdaling van God naar de wereld die wij kunnen zien, horen, ruiken, proeven, tasten en begrijpen. |
| |
| Bovenaan de voorstelling vinden wordt God “Het Oneindige” genoemd. Dat is God zoals Hij eigenlijk is. Totaal onbegrijpelijk voor ons, mensen.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 24-27.)) | Bovenaan de voorstelling wordt God “Het Oneindige” genoemd. Dat is God zoals Hij eigenlijk is. Totaal onbegrijpelijk voor ons, mensen.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 24-27.)) |
| |
| Als Hij afdaalt naar onze wereld, wordt Hij “Het Niets” genoemd.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 45, 46.)) Over dat begrip wil ik in paragraaf 3.5. nog iets zeggen. | Als Hij afdaalt naar onze wereld, wordt Hij “Het Niets” genoemd.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 45, 46.)) Over dat begrip wil ik in paragraaf 3.5. nog iets zeggen. |
| |
| Daarna vind je elf cirkels, waarvan er tien genummerd zijn. Dit zijn de //sefiroth//. //Sefiroth// is het meervoud van //sefirah//. Dit Hebreeuwse woord is verwant met het woordje //sefer//, wat ‘getal’ betekent. De //sefiroth// zijn dus ‘getallen’. Via deze ‘getallen’ daalt God af naar onze wereld. | Daarna vind je elf cirkels, waarvan er tien genummerd zijn. Dit zijn de //səfiroth//. //Səfiroth// is het meervoud van //səfirah//. Dit Hebreeuwse woord is verwant met het woordje //sefèr//, wat ‘getal’ betekent. De //səfiroth// zijn dus ‘getallen’. Via deze ‘getallen’ daalt God af naar onze wereld. |
| |
| Deze //sefiroth// staan in drie kolommen. Boven de rechterkolom staat een “m” en boven de linkerkolom een “v”. “M” staat voor “mannelijk” en “v” voor “vrouwelijk”. Bij de centrale kolom staat niets. Daar zijn “mannelijk” en “vrouwelijk” nog niet gescheiden. | Deze //səfiroth// staan in drie kolommen. Boven de rechterkolom staat een “m” en boven de linkerkolom een “v”. “M” staat voor “mannelijk” en “v” voor “vrouwelijk”. Bij de centrale kolom staat niets. Daar zijn “mannelijk” en “vrouwelijk” nog niet gescheiden. |
| |
| Als God afdaalt, beweegt Hij Zich door vier werelden, vier werkelijkheden: | Als God afdaalt, beweegt Hij zich door vier werelden, vier werkelijkheden: |
| |
| - De wereld bij Hemzelf. | - De wereld bij Hemzelf. |
| - De wereld van [[http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Genesis+1%3A1&id42=1&id47=1&id17=1&|het begin van de schepping]]. | - De wereld van [[http://www.naardensebijbel.nl/?search-class=DB_CustomSearch_Widget-db_customsearch_widget&widget_number=preset-default&-0=vers&cs-booknr-1=1&cs-bijbelhoofdstuk-2=1&cs-versnummer-3=1-1&cs-bijbelvers_v1-4=&search=Zoeken|het begin van de schepping]]. |
| - De wereld van [[http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Genesis+1%3A2-31&id42=1&id47=1&id17=1&l=nl&set=10|de zes scheppingsdagen]]. | - De wereld van [[http://www.naardensebijbel.nl/?search-class=DB_CustomSearch_Widget-db_customsearch_widget&widget_number=preset-default&-0=vers&cs-booknr-1=1&cs-bijbelhoofdstuk-2=1&cs-versnummer-3=2-31&cs-bijbelvers_v1-4=&search=Zoeken|de zes scheppingsdagen]]. |
| - De wereld van [[http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Genesis+2%3A1-3&id42=1&id47=1&id17=1&l=nl&set=10|de zevende dag]]. | - De wereld van [[http://www.naardensebijbel.nl/?search-class=DB_CustomSearch_Widget-db_customsearch_widget&widget_number=preset-default&-0=vers&cs-booknr-1=1&cs-bijbelhoofdstuk-2=2&cs-versnummer-3=1-3&cs-bijbelvers_v1-4=&search=Zoeken|de zevende dag]]. |
| |
| In de //eerste// wereld is er nog geen sprake van een schepping. | In de //eerste// wereld is er nog geen sprake van een schepping. |
| |
| De //tweede// wereld is de wereld van het “begin” van de schepping. Het Hebreeuwse woord voor “begin” is //resjiet//, dat ook ‘eerste’, ‘hoofd’, ‘voornaamste’ betekent.((Het woordje //resjiet// maakt deel uit van het eerste woord van de //Thorah//, //bəresjiet//, wat ‘in het begin, het eerste, het hoofd, het voornaamste’ betekent.)) Dit //resjiet// is weliswaar een onmeetbaar klein punt, maar alles wat er nog komen zal, zit er al in.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 49.)) | De //tweede// wereld is de wereld van het “begin” van de schepping. Het Hebreeuwse woord voor “begin” is //resjīt//, dat ook ‘eerste’, ‘hoofd’, ‘voornaamste’ betekent.((Het woordje //resjīt// maakt deel uit van het eerste woord van de //Thorah//, //bəresjīt//, wat ‘in het begin, het eerste, het hoofd, het voornaamste’ betekent.)) Dit //resjīt// is weliswaar een onmeetbaar klein punt, maar alles wat er nog komen zal, zit er al in.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 49.)) |
| |
| De //derde// wereld is de wereld van de zes “dagen”, de “dagen” waarin God alles wat al in //resjiet// zat, te voorschijn brengt. | De //derde// wereld is de wereld van de zes “dagen”, de “dagen” waarin God alles wat al in //resjīt// zat, te voorschijn brengt. |
| |
| De //vierde// wereld is de wereld van de zevende “dag”, de “dag” dat God alles klaar heeft. Die “dag” is nog steeds niet geëindigd. | De //vierde// wereld is de wereld van de zevende “dag”, de “dag” dat God alles klaar heeft. Die “dag” is nog steeds niet geëindigd. |
| God daalt af tot in de buitenste wereld. En de mens daalt met Hem af. | God daalt af tot in de buitenste wereld. En de mens daalt met Hem af. |
| |
| Die mens was er al in de eerste wereld. Daar was hij een zuivere afspiegeling van God Zelf. Aan het einde van de zesde scheppingsdag gebeurt dat wat de Bijbel [[http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Gen+2%3A20-3%3A24&id42=1&id47=1&id17=1&l=nl&set=10|de zondeval]] noemt. Dan scheurt de mens in twee delen, een mannelijk en een vrouwelijk deel. En met hem scheuren alle werelden van boven tot beneden. Daardoor kan de goddelijke liefdesenergie niet meer ongestoord van boven naar beneden stromen. | Die mens was er al in de eerste wereld. Daar was hij een zuivere afspiegeling van God zelf. Aan het einde van de zesde scheppingsdag gebeurt dat wat de Bijbel [[http://www.naardensebijbel.nl/?search-class=DB_CustomSearch_Widget-db_customsearch_widget&widget_number=preset-default&-0=vers&cs-booknr-1=1&cs-bijbelhoofdstuk-2=3&cs-versnummer-3=&cs-bijbelvers_v1-4=&search=Zoeken|de zondeval]] noemt. Dan scheurt de mens in twee delen, een mannelijk en een vrouwelijk deel. En met hem scheuren alle werelden van boven tot beneden. Daardoor kan de goddelijke liefdesenergie niet meer ongestoord van boven naar beneden stromen. |
| |
| Het gaat er nu om de breuk te helen. Ieder die de //Thorah// verricht, verleent hier een bijdrage aan.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 56, 57, 79; Epstein, Isidore. (2000), //Het Jodendom. Joodse godsdienst in historisch perspectief//, p. 250, 250-253.)) | Het gaat er nu om de breuk te helen. Ieder die de //Thorah// verricht, verleent hier een bijdrage aan.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 56, 57, 79; Epstein, Isidore. (2000), //Het Jodendom. Joodse godsdienst in historisch perspectief//, p. 250, 250-253.)) |
| ====3.5. De Luriaanse Kabbala==== | ====3.5. De Luriaanse Kabbala==== |
| |
| Aan het einde van de 15e eeuw waren de christenen aan de macht in Spanje. Zij bevalen dat alle joden die zich niet bekeren Spanje moesten verlaten.((Meer informatie over deze gebeurtenis vind je in de scriptie [[http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2012-0907-200552/Het%20einde%20van%20het%20convivenciamodel%20in%20Spanje.pdf|Het einde van het convivenciamodel in Spanje]] van Alice Diemel.)) De ontreddering was groot bij hen. | Aan het einde van de 15e eeuw waren de christenen aan de macht in Spanje. Zij bevalen dat alle joden die zich niet bekeerden Spanje moesten verlaten.((Meer informatie over deze gebeurtenis vind je in de scriptie [[http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2012-0907-200552/Het%20einde%20van%20het%20convivenciamodel%20in%20Spanje.pdf|Het einde van het convivenciamodel in Spanje]] van Alice Diemel.)) De ontreddering was groot bij hen. |
| |
| Toch was het niet afgelopen met de //Kabbala//. De 16e eeuwse Isaac Luria ontwikkelde een nieuwe visie op de //Zohar//, die de standaard werd voor de latere kabbalisten. | Toch was het niet afgelopen met de //Kabbala//. De 16e-eeuwse Isaac Luria ontwikkelde een nieuwe visie op de //Zohar//, die de standaard werd voor de latere kabbalisten. |
| |
| Luria, die ook wel //ha-Ari//, ‘de leeuw’ genoemd wordt, bracht de laatste jaren van zijn leven door in Safed, een stadje dichtbij het graf van Simon bar Jochai, de door Mozes de León aangewezen schrijver van de //Zohar//. | Luria, die ook wel //ha-Ari//, ‘de leeuw’ genoemd wordt, bracht de laatste jaren van zijn leven door in Safed, een stadje dichtbij het graf van Simon bar Jochai, de door Mozes de León aangewezen schrijver van de //Zohar//. |
| Na Luria’s zijn dood verbreidden zijn leerlingen zijn inzichten verder.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 149, 171, 172.)) | Na Luria’s zijn dood verbreidden zijn leerlingen zijn inzichten verder.((Laenen, J. H. (1998), //Joodse mystiek. Een inleiding//, p. 149, 171, 172.)) |
| |
| Volgens Luria trok de God, Die alles omvatte, Zich voor Hij begon te scheppen terug. Dat deed Hij om de schepping de ruimte te geven om zich te ontwikkelen. Zo werd Hij “Het Niets”.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 45, 46.)) Deze terugtrekking noemt men de //tsimtsoem//. Dat is Gods grote Offer. Vanuit Zijn Niets zendt God Zijn licht, Zijn liefde in Zijn schepping en in Zijn mens uit. | Volgens Luria trok de God, die alles omvatte, zich voor Hij begon te scheppen terug. Dat deed Hij om de schepping de ruimte te geven om zich te ontwikkelen. Zo werd Hij “Het Niets”.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 45, 46.)) Deze terugtrekking noemt men de //tsimtsoem//. Dat is Gods grote offer. Vanuit “Het Niets” zendt God Zijn licht, Zijn liefde in Zijn schepping en in Zijn mens uit. |
| |
| Die mens kon die liefde echter niet vatten. Hij brak. En met hem brak de hele schepping in ontelbare scherven. In al die scherven kwam een vonkje van Gods licht, Gods liefde terecht. Eens, aan het einde van de tijd, zal de Oorspronkelijke mens, die de Messias is, dit alles weer bij elkaar brengen.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 50, 106, 107.)) | Die mens kon die liefde echter niet vatten. Hij brak. En met hem brak de hele schepping in ontelbare scherven. In al die scherven kwam een vonkje van Gods licht, Gods liefde terecht. Eens, aan het einde van de tijd, zal de Oorspronkelijke Mens, die de Messias is, dit alles weer bij elkaar brengen.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 50, 106, 107.)) |
| |
| Ieder die de //Thorah// verricht, brengt dit einddoel een stapje verder. | Ieder die de //Thorah// verricht, brengt dit einddoel een stapje verder. |
| In deze tijd van verval werd alles namaak. De ‘//waarheid//’ kan echter niemand namaken. Alleen via die waarheid kan men dan nog bij God komen.((Buber, Martin (1967), //Chassidische vertellingen//, p. 70, 72, 73.)) | In deze tijd van verval werd alles namaak. De ‘//waarheid//’ kan echter niemand namaken. Alleen via die waarheid kan men dan nog bij God komen.((Buber, Martin (1967), //Chassidische vertellingen//, p. 70, 72, 73.)) |
| |
| In dit opzicht zie ik Friedrich Weinreb als een late volgeling van de //rebbe// van Kotzk. Weinreb heeft geen gemeenschap gevormd. Hij heeft alleen maar les gegeven. En niet eens aan joden. | In dit opzicht zie ik Friedrich Weinreb als een late opvolger van de //rebbe// van Kotzk. Weinreb heeft geen gemeenschap gevormd. Hij heeft alleen maar les gegeven. En niet eens aan joden. |
| |
| In een [[http://www.hebreeuwseacademie.nl/index.php?location=artikelen&pid=24|interview in de Nieuwe Linie]] zei Weinreb dat “het Jood-zijn” naar zijn mening in elk mens te vinden is. “Jood-zijn” verwijst volgens hem naar de ‘//andere kant in de mens//’. Het joodse volk zou daarin ‘//het voorbeeld//’ moeten ‘//geven//’. | In een [[http://www.hebreeuwseacademie.nl/index.php?location=artikelen&pid=24|interview in de Nieuwe Linie]] zei Weinreb dat “het jood-zijn” naar zijn mening in elk mens te vinden is. “Jood-zijn” verwijst volgens hem naar de ‘//andere kant in de mens//’. Het joodse volk zou daarin ‘//het voorbeeld//’ moeten ‘//geven//’. |
| |
| Weinreb ziet dat echter niet gebeuren. Daarom heeft hij zich ‘//nooit aangesloten bij de joden als groep, ook niet bij de chassidische joden//’. Weinreb vervolgt: | Weinreb ziet dat echter niet gebeuren. Daarom heeft hij zich ‘//nooit aangesloten bij de joden als groep, ook niet bij de chassidische joden//’. Weinreb vervolgt: |
| Die taal is de taal van de Bijbel. | Die taal is de taal van de Bijbel. |
| |
| Weinreb gebruikt hier het Bijbelse beeld van de [[weinrebenwaarheid#3.5. De ontdekking|thewah]], de boot die tijdens [[http://www.biblija.net/biblija.cgi?m=Gen+6%3A1-9%3A17&id17=1&l=nl&set=10|de zondvloed]] alles wat er leefde bewaarde en, toen het water gezakt was, in de nieuwe wereld overbracht. //Thewah// betekent ook ‘woord’. Dus de boot die alles bewaarde was eigenlijk het Woord, de //Thorah//.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 17, 19, 20.)) | Weinreb gebruikt hier het Bijbelse beeld van de [[weinrebenwaarheid#3.5. De ontdekking|thevah]], de boot die tijdens [[http://www.willibrordbijbel.nl/?Gn%206:5-9:17|de zondvloed]] alles wat er leefde bewaarde en, toen het water gezakt was, in de nieuwe wereld overbracht. //Thevah// betekent ook ‘woord’. Dus de boot die alles bewaarde was eigenlijk het Woord, de //Thorah//.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 17, 19, 20.)) |
| |
| |
| {{ levensboom_thora.png?590 }} | {{ levensboom_thora.png?590 }} |
| |
| Met behulp van de letters van de //Thorah// deelt God Zich aan ons in onze eigen wereld mee. En omgekeerd brengen die letters ons door alle werelden heen naar God terug. | Met behulp van de letters van de //Thorah// deelt God zich aan ons in onze eigen wereld mee. En omgekeerd brengen die letters ons door alle werelden heen naar God terug. |
| |
| We moeten dan wel ophouden om de //Thorah// te lezen als een “gewoon” boek. Als een boek met “gewone” verhalen. Verhalen die wij met onze zintuigen voor ons zien en die wij met ons verstand kloppend maken.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 64.)) Dan blokkeren we de weg naar God en blijven we in onze eigen voorstellingen en gedachten steken. | We moeten dan wel ophouden om de //Thorah// te lezen als een “gewoon” boek. Als een boek met “gewone” verhalen. Verhalen die wij met onze zintuigen voor ons zien en die wij met ons verstand kloppend maken.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 64.)) Dan blokkeren we de weg naar God en blijven we in onze eigen voorstellingen en gedachten steken. |
| |
| De Joodse Overlevering wil ons voor deze val behoeden. Die staat namelijk vol van verhalen die zo vreemd zijn dat ons “gewone” voorstellingsvermogen en ons “gewone” verstand het al gauw opgeeft.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 85.)) Maar juist die vreemde verhalen zullen ons bij de //Thorah// en dus bij God brengen: | De Joodse Overlevering wil ons voor deze val behoeden. Die staat namelijk vol van verhalen die zo vreemd zijn dat ons “gewone” voorstellingsvermogen en ons “gewone” verstand het al gauw opgeven.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 85.)) Maar juist die vreemde verhalen zullen ons bij de //Thorah// en dus bij God brengen: |
| |
| ‘//Hoe vreemd zo’n uitleg soms ook mag klinken, hoezeer ook de verklaring er een is die op het eerste gezicht als een tang op een varken slaat.. als men weer weet van de structuur van het geheel, dan zal men zien hoe de hemelen zich juist door zo’n mededeling.. openen//’.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 108.)) | ‘//Hoe vreemd zo’n uitleg soms ook mag klinken, hoezeer ook de verklaring er een is die op het eerste gezicht als een tang op een varken slaat.. als men weer weet van de structuur van het geheel, dan zal men zien hoe de hemelen zich juist door zo’n mededeling.. openen//’.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 108.)) |
| De dingen die de mensen die toen leefden nog begrepen, beleefden, beseften zijn verdwenen. Wij ‘//zien//’ ze niet meer. Wij kunnen ze ons echter nog wel ‘//voorstellen//’. Dat doen we als we de //Thorah// lezen. Zo komen deze dingen toch voor ons tot leven.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 86.)) En zo hebben we toch nog houvast. | De dingen die de mensen die toen leefden nog begrepen, beleefden, beseften zijn verdwenen. Wij ‘//zien//’ ze niet meer. Wij kunnen ze ons echter nog wel ‘//voorstellen//’. Dat doen we als we de //Thorah// lezen. Zo komen deze dingen toch voor ons tot leven.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 86.)) En zo hebben we toch nog houvast. |
| |
| Hier, in onze wereld, is alles verbrokkeld en ver van elkaar verwijderd, maar hoe hoger we met de letters opstijgen, hoe meer alles elkaar nadert. Tot we bij God Zelf zijn en alles één is.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 86.)) | Hier, in onze wereld, is alles verbrokkeld en ver van elkaar verwijderd, maar hoe hoger we met de letters opstijgen, hoe meer alles elkaar nadert. Tot we bij God zelf zijn en alles één is.((Weinreb, F. (1993), //Het mensbeeld in de Kabbala//, p. 86.)) |
| |
| |
| =====5. Verwante documenten==== | =====5. Verwante documenten==== |
| |
| | * [[weinrebenhetnieuwetestament|Weinreb en het Nieuwe Testament]] |
| * [[weinrebenwaarheid|Weinreb en waarheid]] | * [[weinrebenwaarheid|Weinreb en waarheid]] |
| |
| |
| |